1 00:00:14,800 --> 00:00:21,120 Eind 2021 vonden wij hier vlakbij heel veel Romeins... 2 00:00:21,480 --> 00:00:25,360 ...zelfs een kiezelbed en toen dachten we: Zou dat een Romeinse weg kunnen zijn? 3 00:00:25,520 --> 00:00:27,400 Dat zou wel heel spectaculair zijn. 4 00:00:29,320 --> 00:00:33,400 In december vorig jaar ontvingen wij een email van de AWN... 5 00:00:33,720 --> 00:00:35,520 ...dat ze bijzondere vondsten hadden gedaan. 6 00:00:37,120 --> 00:00:42,640 Naar aanleiding daarvan zijn wij het veld in gegaan en hebben we samen met de AWN... 7 00:00:42,640 --> 00:00:46,640 ...de wanden van de kleiput geïnspecteerd. 8 00:00:47,600 --> 00:00:51,880 En, ja we zagen eigenlijk direct dat er sprake was van een hele bijzondere vindplaats. 9 00:00:51,960 --> 00:00:57,000 Er lagen daar grote blokken tufsteen en in het profiel zagen we allemaal Romeinse lagen. 10 00:00:57,480 --> 00:01:00,800 Grind, mortel, kuilen met heel veel botmateriaal. 11 00:01:01,200 --> 00:01:02,800 En op basis daarvan dachten we toen al: 12 00:01:03,400 --> 00:01:06,920 Er moet hier echt een monumentaal gebouw hebben gestaan in de Romeinse tijd. 13 00:01:07,600 --> 00:01:09,840 Stiekem dachten we toen al een beetje aan een tempel, 14 00:01:09,840 --> 00:01:14,600 omdat er vooral kuilen met botmateriaal en verbrandingsresten zichtbaar waren. 15 00:01:15,040 --> 00:01:17,360 Maar dat hebben we toen nog niet op papier durven zetten. 16 00:01:17,920 --> 00:01:21,240 Vanaf dat moment zijn wij in beeld gekomen als archeologisch bedrijf. 17 00:01:21,960 --> 00:01:27,960 En we hebben eerst in januari twee grote kijkgaten, proefsleuven gegraven. 18 00:01:28,920 --> 00:01:32,640 Dwars over de vondsten die de amateur archeologen hadden gedaan. 19 00:01:33,400 --> 00:01:41,960 En in die proefsleuven vonden we ontzettend veel vondsten gelijk al, ongeveer uit de gehele Romeinse tijd. 20 00:01:42,680 --> 00:01:47,080 Van de eerste eeuw tot en met de derde eeuw, en we vonden vooral heel veel dakpannen. 21 00:01:48,400 --> 00:01:54,080 En dat gaf ons eigenlijk direct al op de eerste dag het idee dat er daadwerkelijk.... 22 00:01:54,240 --> 00:01:58,640 ...ter plaatse een stenen gebouw was in de Romeinse tijd. 23 00:01:58,920 --> 00:02:03,960 En wat voor stenen gebouw dat was, dat was op dat moment nog totaal niet duidelijk... 24 00:02:04,120 --> 00:02:07,800 ...maar het was wel duidelijk dat er meer onderzoek nodig was. 25 00:02:16,320 --> 00:02:20,520 Na afloop van het proefsleuven onderzoek bleek dat deze vindplaats uniek was voor Nederland... 26 00:02:20,520 --> 00:02:22,680 en eigenlijk ook voor Noordwest-Europa. 27 00:02:23,400 --> 00:02:26,040 Hij kon niet behouden blijven, omdat er klei gewonnen werd... 28 00:02:26,040 --> 00:02:27,840 en daarom moest die opgegraven worden. 29 00:02:28,360 --> 00:02:30,360 Dat zou een hele grote opgraving worden. 30 00:02:30,840 --> 00:02:34,400 Daarom hebben rijk en provincie besloten om gezamenlijk middelen vrij te maken... 31 00:02:34,400 --> 00:02:36,160 ...om die opgraving mogelijk te maken. 32 00:02:36,360 --> 00:02:40,280 Dit was eigenlijk een van de eerste vondsten die we in de proefsleuven deden... 33 00:02:40,280 --> 00:02:43,880 ...wat ons direct het idee gaf dat er iets bijzonders aan de hand was. 34 00:02:44,360 --> 00:02:49,640 Dit zijn vier complete mantelspelden fibulae, uit het begin... 35 00:02:49,640 --> 00:02:54,280 ...de eerste jaren rond onze jaartelling, die helemaal intact zijn. 36 00:02:54,280 --> 00:02:58,520 Het mooie is aan dit soort mantelspelden de manier waarop ze gemaakt zijn... 37 00:02:58,600 --> 00:03:03,120 ...en vooral de vorm van de versiering, de manier waarop de naald bevestigd is, 38 00:03:04,440 --> 00:03:07,840 dat veranderde behoorlijk snel. 39 00:03:07,840 --> 00:03:09,360 De Romeinen waren vrij modieus, 40 00:03:11,080 --> 00:03:17,320 dus dit soort vondsten kunnen wij vaak wel op 30 of 40 jaar nauwkeurig dateren. 41 00:03:20,600 --> 00:03:22,880 Toen bleek dat dit een opgraving zou worden, 42 00:03:22,880 --> 00:03:27,440 hebben we een denktank om ons heen verzameld van specialisten op het gebied van Romeinse archeologie, 43 00:03:27,960 --> 00:03:32,040 zodat we met hun inbreng, hun verschillende perspectieven en hun invalshoeken... 44 00:03:32,400 --> 00:03:37,200 ...samen tot een goede onderzoeksstrategie konden komen voor deze bijzondere en complexe vindplaats. 45 00:03:37,560 --> 00:03:39,720 We staan hier bij het centrum van het heiligdom. 46 00:03:40,960 --> 00:03:44,800 Op deze plaats hebben we eigenlijk de eerste dagen van het onderzoek... 47 00:03:45,160 --> 00:03:49,720 ...in de proefsleuven al een kleine fundering gevonden van twee bij twee meter. 48 00:03:50,200 --> 00:04:00,760 Die is inmiddels al weggehaald en bij het verdiepen daaronder zijn we gestuit op de resten van een groot tempel gebouw... 49 00:04:01,480 --> 00:04:04,160 ...met een kern van zeven bij zeven meter... 50 00:04:04,160 --> 00:04:11,040 en een buitenmuur is het geweest van naar schatting 22 bij 22 meter. 51 00:04:11,560 --> 00:04:16,800 en die plattegrond samen die vormt twee vierkanten in elkaar... 52 00:04:17,480 --> 00:04:21,920 en samen herkennen we dat als een zogenaamde Gallo-Romeinse omgangstempel. 53 00:04:22,800 --> 00:04:25,360 Binnenste vierkant, is dit... 54 00:04:28,240 --> 00:04:33,160 ...dit zijn oorspronkelijk muren geweest, er staan nog enkele tufsteen blokken... 55 00:04:33,520 --> 00:04:35,800 ...waarschijnlijk nog op hun oorspronkelijke plaats. 56 00:04:36,800 --> 00:04:43,360 Maar dit zijn massieve muren geweest van een toren-achtige kern, de zogenaamde cella... 57 00:04:43,360 --> 00:04:51,320 ...en dat was het hart van het heiligdom en daaromheen lag een podium met een zuilengalerij, 58 00:04:51,520 --> 00:04:53,120 een zogenaamde omgang.... 59 00:04:53,200 --> 00:04:56,320 Hier stonden zuilen op, ik ga daar ook weer even omheen lopen, 60 00:04:56,320 --> 00:04:58,160 dan krijg je iets mee van de omvang ervan. 61 00:04:59,320 --> 00:05:00,000 Dat is hier... 62 00:05:05,560 --> 00:05:06,320 hier helemaal... 63 00:05:08,360 --> 00:05:08,640 hier... 64 00:05:09,720 --> 00:05:10,880 en hier weer de hoek om. 65 00:05:13,840 --> 00:05:17,160 Deze stukken tufsteen staan daar ook weer in. 66 00:05:18,440 --> 00:05:26,320 En aan één zijde is een trap geweest naar dat podium, we weten nog niet precies welke kant dat geweest is. 67 00:05:27,640 --> 00:05:33,320 Deze tempel dateert waarschijnlijk vanaf ongeveer 100 na Christus tot ver in de derde eeuw. 68 00:05:47,160 --> 00:05:48,720 Ga ik hem even omkeren... 69 00:05:52,000 --> 00:05:53,120 ...een Denarius. 70 00:05:53,920 --> 00:06:03,000 RAAP heeft aan ons gevraagd om mee te helpen met opgraven, met metaaldetector, metaalvondsten vinden. 71 00:06:03,400 --> 00:06:06,400 En ook het schoonmaken van alle aardewerk en vooral ook dakpannen die wij hier vinden. 72 00:06:08,080 --> 00:06:12,720 Dus als vrijwilligers mogen wij meehelpen, maar wat ook heel fijn is... 73 00:06:12,720 --> 00:06:18,440 ...de beroepsarcheologen nemen ook de tijd om ons uitleg te geven van wat hier allemaal gevonden wordt. 74 00:06:34,800 --> 00:06:40,840 Waar we gisteren mee dachten te beginnen was het onderzoeken van een grote Romeinse waterput, 75 00:06:41,600 --> 00:06:43,200 daar zitten we middenin eigenlijk. 76 00:06:44,120 --> 00:06:50,960 En toen we het eerste kleine stukje gingen verdiepen kwamen we klein stukje tufsteen tegen. 77 00:06:52,320 --> 00:06:58,080 Dat zijn we verder gaan blootleggen, dat kleine stukje tufsteen blijkt een complete votiefsteen te zijn, 78 00:06:59,040 --> 00:07:01,960 uit het einde van de tweede of uit de derde eeuw. 79 00:07:03,560 --> 00:07:06,440 Dat is echt heel, heel bijzonder, 80 00:07:06,720 --> 00:07:11,600 want het is niet een enkele votiefsteen, er liggen meerdere votiefstenen die... 81 00:07:12,080 --> 00:07:17,080 ...die zijn gedumpt waarschijnlijk op het moment dat dit heiligdom is verlaten... 82 00:07:17,720 --> 00:07:20,400 ...is dit terrein heel grondig schoongemaakt... 83 00:07:21,280 --> 00:07:26,520 en zijn verschillende complete votiefstenen hier in deze waterput gedumpt. 84 00:07:27,160 --> 00:07:31,320 überhaupt hè, dat je in Nederland dat soort votiefstenen in situ, 85 00:07:31,320 --> 00:07:35,360 dus op de plek waar ze zijn opgericht, vind, dat is gewoon uniek. 86 00:07:36,080 --> 00:07:40,880 En al die godennamen die nou tevoorschijn komen, maar ook de de namen van de dedikanten, 87 00:07:40,880 --> 00:07:43,800 de soldaten die die votiefstenen hebben opgericht. 88 00:07:44,480 --> 00:07:50,480 Dat levert gewoon een schat aan informatie ook over welke eenheden er in de buurt gestationeerd zijn geweest, 89 00:07:51,600 --> 00:07:55,080 maar ook hoe zo’n tempel dus kennelijk onderhouden werd... 90 00:07:56,120 --> 00:08:01,280 en dat daar dus soldaten naar toe gingen om daar die stenen op te richten voor specifieke goden. 91 00:08:02,680 --> 00:08:09,640 Ja, het levert epigrafisch zoveel nieuwe informatie op. dat daar gaan specialisten nog jaren van smullen, denk ik. 92 00:08:10,560 --> 00:08:16,840 Het mooie is dat die stenen, die zijn zo compleet bewaard gebleven, dat de tekst is nog perfect leesbaar. 93 00:08:17,800 --> 00:08:25,760 We kunnen straks heel goed achterhalen wie deze steen heeft opgericht en aan welke godheid de steen was gericht. 94 00:08:27,160 --> 00:08:32,520 Het eerste moment dat we zeker wisten dat we hier met een heiligdom te maken hadden, was afgelopen week. 95 00:08:32,880 --> 00:08:35,520 We hebben een klein stukje verderop, bij de graafmachine... 96 00:08:35,520 --> 00:08:46,400 ...vonden we een complete votiefsteen gericht aan Hercules Magusanus, de bekende populaire Bataafse godheid. 97 00:08:47,080 --> 00:08:49,800 Die steen die bleek helemaal compleet te zijn. 98 00:08:50,640 --> 00:09:00,600 Die vondst was al heel bijzonder, want echt complete votief stenen in Nederland in een heiligdom worden heel zelden gevonden. 99 00:09:00,960 --> 00:09:06,200 Maar toen we een klein stukje verder gingen met graven bleken daar nog twee votiefstenen bij te liggen, 100 00:09:06,200 --> 00:09:09,000 allemaal gericht aan verschillende godheden. 101 00:09:09,600 --> 00:09:12,840 Hier vinden we nu al een derde votiefsteen, 102 00:09:12,840 --> 00:09:18,040 maar daar lag er gisteren nog eentje naast en daaronder lag ook nog een votiefsteen. 103 00:09:18,040 --> 00:09:20,760 Dus we hebben nu al minimaal zes votiefstenen gevonden. 104 00:09:21,720 --> 00:09:29,320 Dat is binnen de Neder-Germaanse limes waar we zitten, is dat vrijwel uniek. 105 00:09:33,640 --> 00:09:37,200 Het betrekken van externe experts hebben we ook tijdens het veldwerk gedaan. 106 00:09:37,600 --> 00:09:42,640 We hebben specialisten op het gebied van Romeinse archeologie uitgenodigd om op te vindplaats te komen kijken... 107 00:09:43,040 --> 00:09:47,600 en ons van advies te voorzien over hoe we verder zouden kunnen gaan met dit onderzoek. 108 00:09:47,960 --> 00:09:50,440 En dat is iets wat dit onderzoek heel erg bijzonder maakt. 109 00:10:09,200 --> 00:10:13,480 Ik zit hier bovenop een hele speciale waterput uit de Romeinse tijd, 110 00:10:14,400 --> 00:10:17,760 die is gemaakt uit hele grote tufsteen blokken. 111 00:10:18,560 --> 00:10:26,040 En het aparte aan deze waterput is dat die niet boven het Romeinse maaiveld heeft afgestoken, 112 00:10:26,560 --> 00:10:34,240 maar dat de mensen via een trap die is gemaakt uit grote tufsteen blokken, als het ware in de waterput konden afdalen. 113 00:10:35,320 --> 00:10:39,400 We zijn deze waterput nu al een paar dagen verder aan het onderzoeken... 114 00:10:39,400 --> 00:10:43,280 en we vallen eigenlijk van de ene verbazing in de andere verbazing. 115 00:10:44,040 --> 00:10:50,560 Wat we net ontdekt hebben namelijk is dat deze trap niet zomaar uit tufsteenblokken is opgebouwd, 116 00:10:51,240 --> 00:10:56,560 maar zoals hier heel goed te zien, dat zijn tufsteen blokken met een hele fraaie versiering. 117 00:10:57,160 --> 00:11:03,600 Dat zijn hergebruikte votiefstenen, die van het heiligdom afkomstig zijn wat hier pal achter ons ligt eigenlijk, 118 00:11:04,560 --> 00:11:06,720 waar de graafmachine nu staat te draaien. 119 00:11:07,880 --> 00:11:13,520 Dus we beginnen ons nu een beetje de vraag te stellen of we hier wel met gewoon een simpele waterput te maken hebben... 120 00:11:13,520 --> 00:11:15,880 ...die puur bedoeld is voor de watervoorziening, 121 00:11:16,720 --> 00:11:23,800 of dat het wellicht toch meer een functie heeft gehad binnen het heiligdom zelf. 122 00:11:24,440 --> 00:11:29,120 Bijvoorbeeld voor rituele reiniging of iets in die richting, daar zouden we aan kunnen denken. 123 00:11:29,840 --> 00:11:35,760 Dat is nog even een grote vraag voor de komende dagen als we deze waterput verder gaan uitgraven. 124 00:11:36,360 --> 00:11:41,680 We komen nu al ontzettend veel vondsten tegen binnen de waterput, waardoor we al precies weten hoe oud die is. 125 00:11:42,240 --> 00:11:47,080 Op een iets hoger niveau ontdekten we bij het uitgraven ook twee complete votiefstenen, 126 00:11:47,560 --> 00:11:52,120 waarvan eentje gewijd is aan de god Mercurius. 127 00:11:52,720 --> 00:12:01,400 En door de vorm van de letters en vooral de aanhef van de steen en de munten die we in deze waterput hebben gevonden, 128 00:12:02,120 --> 00:12:10,680 kunnen we vrij precies bepalen dat deze waterput hier rond 220-230 van onze jaartelling gestaan heeft. 129 00:12:12,800 --> 00:12:18,960 Ja, het mooie van deze waterput is dat die is opgebouwd uit echt massieve tufsteen blokken, 130 00:12:19,160 --> 00:12:21,240 die aan de binnenkant mooi afgewerkt zijn. 131 00:12:21,600 --> 00:12:24,520 Aan de buitenkant is heel ruw, want ja dat zag je toch niet. 132 00:12:24,880 --> 00:12:31,160 Om voldoende stevigheid te maken zijn er weer kleinere brokken in de grote gaten tussen geduwd, 133 00:12:31,160 --> 00:12:36,000 zodat die put gewoon echt jaren, misschien wel eeuwen lang stevig kon blijven staan. 134 00:12:36,920 --> 00:12:38,960 Om dit echt heel goed in kaart te brengen… 135 00:12:38,960 --> 00:12:44,920 …kijk hier zie je bijvoorbeeld ook weer een detail, dat dit een hergebruikt bouwblok is uit een groot stenen gebouw. 136 00:12:45,440 --> 00:12:48,440 Al die details die proberen we nu zo goed mogelijk vast te leggen. 137 00:12:48,640 --> 00:12:55,240 Dat doen we niet alleen met fotografie, maar ook met behulp van een drone en met behulp van 3D laserscan, 138 00:12:55,240 --> 00:12:59,440 die eigenlijk ieder detail op de tiende millimeter nauwkeurig vast kan leggen. 139 00:13:00,320 --> 00:13:03,080 Dus dan hebben we straks echt een fantastisch 3D model. 140 00:13:03,080 --> 00:13:09,000 Dat is niet alleen heel mooi om straks naar het publiek ook te laten zien als we helemaal klaar zijn met deze opgraving, 141 00:13:09,480 --> 00:13:15,600 maar ook aan de hand van al die details die we vastleggen kan deze waterput straks helemaal opnieuw opgebouwd worden... 142 00:13:16,120 --> 00:13:21,480 en dan kan het publiek gewoon echt oog in oog staan met zo' n fantastisch bouwwerk wat we hier hebben. 143 00:13:26,840 --> 00:13:31,640 Deze vindplaats heeft ook heel goed onderzocht kunnen worden dankzij de goede samenwerking met de ontkleier, 144 00:13:32,080 --> 00:13:34,760 die hebben we er vanaf het begin af aan intensief bij betrokken. 145 00:13:34,760 --> 00:13:37,320 We hebben gekeken hoe ons werk in zijn werk paste... 146 00:13:37,680 --> 00:13:40,680 en hij onderschreef ook het belang van dit archeologisch onderzoek. 147 00:13:41,240 --> 00:13:46,320 De provincie Gelderland is opdrachtgever van dit onderzoek en eigenaar van de vondsten die hier worden gedaan. 148 00:13:46,960 --> 00:13:49,960 Na afloop gaan de vondsten naar het archeologisch depot Gelderland, 149 00:13:50,520 --> 00:13:52,440 dat wordt beheerd door museum het Valkhof. 150 00:13:53,120 --> 00:13:55,560 De resultaten van deze opgraving zijn zo bijzonder, 151 00:13:55,560 --> 00:13:58,680 dat we die zo snel mogelijk willen delen met de inwoners van Gelderland. 152 00:13:59,280 --> 00:14:05,800 Daarom is een selectie van de topstukken vrij kort na afloop van de opgraving al tijdelijk te zien in museum het Valkhof, 153 00:14:06,240 --> 00:14:08,640 waar ze tot het eind van de zomer te bekijken zullen zijn.